ده چیزی که باید درباره‌ی کنعانیان بدانیم

ده چیزی که باید درباره‌ی کنعانیان بدانیم

نوشته‌ی دیوید میانو

مترجم: فاطمه سیاهرودی

ویراستار: بهنوش عافیت‌طلب

چیزی در اعماق روح آدمی است که کنعان را فرا می‌خواند؛ مصر راضی‌اش نمی‌کند؛ مدتی تلاش کرد تا با آن خو بگیرد. بسیاری کسان منافعشان در مصر است و به راحتی رهایش نمی‌کنند. مصر برایشان منفعت دارد و از آن منتفع می‌شوند. ولی اکثر قریب به اتفاق مردم هیچ‌گاه بهره‌ای از مصر نمی‌برند و این سرزمین رضایت خاطرشان را جلب نمی‌کند و سرانجام برمی‌خیزند و ندای سرزمین کنعان سر می‌دهند.

مارتین لوتر کینگ جونیور، «تولد ملّتی جدید»

مارتین لوتر کینگ کنعان را استعاره‌ای از آزادی می‌دانست. او، همان‌طور که می‌دانید، به داستانی از سِفر خروج از کتاب مقدس اشاره می‌کند که در آن موسی قوم بنی‌اسرائیل را از مصر به کنعان، سرزمین موعود، می‌برد. یک‌صد سال پیش طبعاً مردم آمریکا برای یک بار هم که شده نام «کنعان» را شنیده بودند، اما بعد از آن چون آگاهی درباره‌ی کتاب مقدس رو به کاهش گذاشت، امروزه کمتر کسی پیدا می‌شود که بداند کنعان چیست و کنعانیان که بودند. با وجود این، کنعان بخش قابل‌توجهی از تاریخ دیرینه‌ی خاورنزدیک را در بر گرفته است. از این رو بر خود دانستم که ده حقیقت شگفت‌انگیز از آن را برای شما بیان کنم.

1. اولین ارجاعات به کنعانیان به سده‌ی هجدهم پ.م برمی‌گردد. در متنی که در ماری[1] یافت شده (A.3552) سرکرده‌ای به بن‌بستی که با «مهاجمان و کنعانیان» در حوالی قطنا رسیده بود اشاره می‌کند. بیشتر ارجاعات پس از آن از منابع مصری است.

2. کنعانی‌ها هرگز تمدن بزرگی بنا نکردند. سرزمین کنعان از چندین دولت‌شهر مستقل تشکیل شده بود که به لحاظ سیاسی و اقتصادی تحت سلطه‌ی دیگر قدرت‌ها بودند. تنها زمانی که این منطقه توانست اتحاد سیاسی خود را به دست آورد اواخر عصر برنز بود که مصری‌ها آن را فتح کردند (اگرچه هنوز  بخش‌هایی از آن تحت نفوذ هیتی‌های شمالی بود) و نیز در عصر آهن زمانی‌که پادشاهی اسرائیل رفته‌رفته بر این سرزمین چیره گشت و بر آن فرمانروایی کرد. کنعان هرگز مرکز قدرت سیاسی بزرگی نشد.

3. ریشه‌ی کلمه‌ی «کنعان» ناشناخته و مبهم است، اما احتمالاً از ریشه‌ی فعلی به معنی «خم شدن» آمده باشد. دیدگاه قبلی مبنی بر این‌که این واژه از نام پارچه‌ای آبی‌رنگ آمده است، دیگر عموماً پذیرفته‌شده نیست. یونانیان کنعانی‌های شمالی را «فنیقی» نام نهادند و در ترجمه‌ی یونانی کتاب مقدس گاهی «کنعان» به «فنیقیه» ترجمه شده است.

کنعان سده‌ی چهاردهم قبل از میلاد مسیح

4. «کنعانی» یک واژه‌ی جغرافیایی است، نه قومی و زبانی. کنعانی به شخصی گفته می‌شود که در دوران باستان (به‌ویژه در عصر برنز و اوایل عصر آهن) در کنعان می‌زیسته است. اگرچه آن‌ها با گویش‌های مختلف از یک خانواده‌ی زبانی صحبت می‌کردند، اما اساساً به جهت الگوهای گفتاری‌شان آن‌ها را متمایز از دیگر اقوام نمی‌دانیم و قومیت واحدی برایشان قائل نیستیم، زیرا اقوام مختلفی در این سرزمین زندگی می‌کردند. کنعانی به کسی اطلاق می‌شد که در این سرزمین سکونت داشت، هرچند فلسطینی‌ها و اسرائیلی‌ها به جهت حضور دیرهنگامشان در آن منطقه از این امر مستثنا بودند. کنعان از نظر جغرافیایی در امتداد ساحل شرقی دریای مدیترانه بود و از حاشیه‌ی شمالی به دمشق و از شرق به رود اردن می‌رسید و مرز جنوبی آن از حاشیه‌ی جنوبی دریای مرده (یا بحرالمیّت) و از راه قادش برنیع به ساحل آن امتداد می‌یافت. گروهی بر این باورند که «کنعانی» بیشتر معرف یک هویت اجتماعی است، هر چند این توصیف تا حدی دو واژه‌ی «کنعان» و «کنعانی» را از هم تفکیک می‌کند.

«آسیایی‌ها» که مصریان در متن «کتاب دروازه‌ها» آن‌ها را به تصویر کشیده‌اند (سده‌ی 13پ.م). مصریان اغلب کنعانیان را «آسیایی» می‌خواندند.

5. آن‌ها سامی‌تبار بودند. پژوهشگران کلمه‌ی «سامی» را به گویشوران زبان سامی اطلاق می‌کنند. زبان کنعانی شاخه‌ی شمال غربی خانواده‌ی زبان سامی است. گویش‌هایی که آن‌ها صحبت می‌کردند با زبان عبریِ کتاب مقدس، آرامی، موآبی، آمونی و ادومی ارتباط نزدیکی داشت.

6. کنعانی‌ها متنوع بودند. نباید آن‌ها را به عنوان یک جامعه‌ی همگون یا یکپارچه در نظر بگیریم. آن‌ها از مجموعه جوامعی تشکیل شده بودند که در کنار ویژگی‌های متمایزشان دارای صفات مشترک بسیاری از قبیل زبان،‌ دین و ساختار اجتماعی بودند.

7. فنیقی‌ها همان کنعانی‌ها هستند. یونانی‌ها اصطلاح «فنیقی» را برای ساکنان شهرهای واقع در منطقه‌ی ساحلی شمالی دریای شام (که امروز لبنان نامیده می‌شود) به کار می‌بردند، اگرچه کنعانی‌ها در طول هزاره‌ی اول پیش از میلاد بخش‌های جنوبی سرزمین خود را مدت‌ها قبل از دست داده بودند، اما در شهرهای صور، صیدا و جبیل و دگر شهرهای اطراف حضور یافتند و به اوج شکوفایی رسیدند. فنیقی‌ها در ساخت کشتی و دریانوردی مهارت به‌سزایی داشتند و تولیدات کنعانی را از راه تجارت و بازرگانی به سایر نقاط حوزه‌ی دریای مدیترانه می‌گستراندند.

نقش‌برجسته‌ی مصری (1400پ.م) که شکست کنعانی‌ها را در جنگ نشان می‌دهد.

8. کنعانی‌ها  الفبا را اختراع کردند. مهم‌ترین سهم کنعانیان در فرهنگ جهانی اختراع الفباست؛ گرچه آن را تا حدی از نظام نوشتاری مصر اقتباس کردند. خط آن‌ها دارای دو نسخه‌ی زنجیره‌ای و میخی بود. این خط فقط شامل همخوان[2] بود و از راست به چپ نوشته می‌شد. اما یادگیری آسانِ نسخه‌ی خطی نسبت به نسخه‌ی میخی موجب محبوبیت آن شد؛ در نتیجه جوامع دیگر نیز آن را گرفتند و با تغییراتی آن را از آنِ خود کردند، از جمله یونانی‌ها که واکه[3] را به آن افزودند که بر الفبای لاتین تأثیر گذاشت و آن هم به نوبه‌ی خود موجب پیدایش الفبای امروزی ما شد.

9. لوح‌های اوگاریتی، کتاب مقدس و فیلون بیبلوسی اصلی‌ترین منابع اطلاعاتی ما درباره‌ی دین کنعانیان است. کتاب تاریخ فنیقی‌ها از فیلون بیبلوسی[4] (در اوایل سده‌ی دوم م.) کامل‌ترین کتاب درباره‌ی آداب کهن دین کنعان به شمار می‌آید.  این کتاب ظاهراً برگرفته از نوشته‌های ساکون‌یاتون (سانچونیاتون)[5] مورخ پیشین فنیقی‌ها بوده است؛ هر چند متن کامل کتاب فیلون موجود نیست، اما بخش‌هایی از آن در کتاب آماده‌سازی انجیل اثر اوزیبیوس[6] آمده است. از دیگر منابع مهم، کتابِ مقدس عبری است که اغلب درباره‌ی کنعانی‌ها سخن می‌گوید، گرچه تقریباً همواره از بُعد منفی به آن‌ها می‌نگرد. لوح‌هایی که در محوطه‌ی باستانی اوگاریت (سده‌ی 14-12پ.م) در شمال کنعان کشف شد شامل متون اساطیری فراوانی بود که حقایقی را درباره‌ی عقاید کنعانی‌ها روشن ساخت که بر اساس آن مشخص شد کنعانی‌ها چندخدایی بودند و حیوان قربانی می‌کردند و ایزدان اصلی‌شان عبارت بودند از:

1. اِل، آفریننده‌ی جهان و پدر خدایان و انسان‌ها (که فیلون آن را همتای کرونوس می‌داند)
2. هَداد، (که معمولاً بعل [«سَروَر»] خوانده می‌شد)
3. آشره، بانوی دریا، مادر خدایان و الهه‌ی باروری
4. مِلقارت، ایزد صور، شهر مشهور فنیقیان

ویرانه‌های بسیاری از معابد عصر آهن کشف شده که همه‌ی آن‌ها دارای ویژگی‌های مشترکی هستند، از جمله حیاط بیرونی، دالان، یک اتاق اصلی و یک اتاق داخلی با یک صحن یا طاقچه برای خدایان.

10. کارتاژ را کنعانیان پایه‌ریزی کردند. از میان پایگاه‌های بازرگانی بسیاری که فنیقیان در نخستین روزهای کاوشگری‌شان بنا نهادند، مشهورتر از همه همان است که کارتاژ نامیده می‌شود و در شمال آفریقا در نزدیکی سیسیلی واقع شده است. کارتاژ حدود 800 پ.م. توسط ملکه‌ی افسانه‌ای شهر صور به نام اِلیشات (الیسا، دیدو) تأسیس شد و به‌سرعت به کلان‌شهر تبدیل شد، طوری که به جهت اقتصادی و سیاسی بر مدیترانه‌ی شرقی چیره گشت. مردم کارتاژ با جمعیت شمال آفریقا در هم آمیختند و از این رو یونانی‌ها به آن‌ها لقب لیبی-فنیقی دادند. آن‌ها به گویشی از زبان کنعانی به نام «پونی» سخن می‌گفتند. کارتاژها پس از قرن‌ها شکوفایی سرانجام در سده‌ی سوم پ.م با غلبه‌ی رومیان به زانو درآمدند.

برای دریافت متن در قالب کتابچه‌ی pdf مناسب برای نمایشگر گوشی‌های هوشمند پیوند زیر را انتخاب کنید:

کنعانیان

برای خواندن مقاله به زبان اصلی این پیوند را بنگرید:

https://davidmiano.net/blog/2017/09/29/ten-things-to-know-about-the-canaanites/

[1] شهر باستانی سومریان که در سوریه‌ امروز واقع شده است- و.

[2]  حروف بی‌صدا

[3] حروف صدادار

[4]  Philo of Byblos

[5]  Sakun-yaton (Sanchuniathon)

[6]  Eusebius