مخترع الفبا کیست؟

مخترع الفبا کیست؟

نویسنده: لیدیا ویلسون¹

مترجم: مهرداد درگاهی

ویراستاران: مهشید ابوالحسنی و بهنوش عافیت‌طلب

پژوهشی جدید دیدگاهی خلاف عقیده‌ی عمومی در حوزه‌ی تاریخ بیان می‌کند: نظام نوشتاری ما را کسانی به وجود آورده‌اند که خواندن نمی‌دانستند.

هیروگلیف‌هایی که بر روی دیوارهای زیارتگاه ایزدبانو هاثور² در سرابیط‌الخادم³ نقش بسته‌اند. (با تشکر از لیدیا ویلسون)

سَده‌ها پیش از آن‌که موسی در صحرای بزرگ و خشن شبه‌جزیره‌ی سینا سرگردان شود، سودجویان شیفته‌ی صخره‌های سرشار از مواد معدنی این سرزمین مثلثی‌شکل بین آفریقا و آسیا شده بودند. حدود 4000 سال پیش، در یکی از این سفرهای اکتشافی شخص یا اشخاصی ناشناس گامی جسورانه برداشتند که اکنون که از پس سال‌ها به آن می‌نگریم واقعاً کاری انقلابی بود. تراش‌های روی دیوار یک معدن نخستین تلاش برای چیزی بوده است که ما هر روز آن را به کار می‌بریم: الفبا.

این مدرک که 116 سال پس از کشف آن دوباره بررسی و بازنگری می‌شود در فلاتی بادگیر در مصر به نام سرابیط‌الخادم قرار دارد که حتا با در نظر گرفتن شرایط صحرای سینا مکانی دورافتاده است. وجود معبدی درست در قله‌ی آن، نشان می‌دهد که دسترسی به این مکان حتا برای مصریان دوران باستان هم دشوار نبوده است. زمانی که سال 2019 این مکان را بازدید کردم از چکاد آن به این چشم‌انداز متروک و زیبا نگریستم و متوجه شدم همان چیزی را می‌بینم که مخترعین الفبا هر روز می‌دیده‌اند. معبد درون صخره‌ای ساخته شده که هنوز پابرجاست و به هاثور، ایزدبانوی فیروزه (که ایزدبانوی چیزهای دیگر نیز هست) پیشکش شده است. ستون‌های سنگی هیروگلیف کنده‌شده بر رویشان مسیر ورودی زیارتگاهی را مزین می‌کند که بنابر شواهد باستان‌شناختی زمانی مجموعه‌ای گسترده از معابد بوده است. در حدود یک و نیم کیلومتری جنوب غربی معبد می‌توان ریشه‌ی دلبستگی باستانی به این منطقه را دید: تکه‌های فیروزه که درون صخره‌ای جای گرفته‌اند، سنگی که نماد تجدید حیات یعنی درون‌مایه‌ی بنیادین فرهنگ مصری است و رنگ فیروزه‌ای که دیوارهای معابد باشکوه آنان را تزئین می‌کند. دلیل فرستادن گروه‌های اعزامی از سرزمین اصلی به اینجا از سوی توانگران مصری همین فیروزه بوده است؛ برنامه‌ای که در حدود 2800 پیش از میلاد مسیح آغاز شد و نزدیک هزار سال به درازا کشید. فرستادگان به امید دست یافتن به غنائمی گرانبها برای بردن به خانه، پیشکش‌هایی به هاثور تقدیم می‌کردند.

گُلدواسِر ابوالهولِ کشف‌شده در سرابیط را ”سنگ الفبای روزتا”⁴ نامیده است. (موزه‌ی بریتانیا)

در 1905 سر ویلیام و هیلدا فلیندِرز پِتری^5، زن و شوهر مصرشناس، برای نخستین بار معبد را حفاری کرده، هزاران قطعه پیشکش و نذری را آنجا یافته و ثبت کردند. این زوج همچنین نشانه‌های ناآشنا و کمیاب را در سمتی از یک معدن کشف کردند و سپس آن‌ها را در جاهای دیگر همچون دیوارها و مجسمه‌های کوچک نیز یافتند. برخی نشانه‌ها آشکارا با خط هیروگلیف مرتبط، اما از نوشته‌های تصویری مصری روی دیوارهای معبد ساده‌تر بودند. خانم و آقای پتری این نشانه‌ها را حروف الفبا تشخیص دادند، اگرچه رمزگشایی این حروف ده سال دیگر زمان بُرد و ردپای خاستگاه اختراع الفبا را به زمانی بسیار قدیم‌تر کشاند.

آقا و خانم پتری بسیاری از اشیای از دل خاک بیرون‌آمده را با خود به لندن بردند، از جمله یک ابوالهول ماسه‌‌سنگی کوچک قرمز با تعداد انگشت‌شماری از حروف در کنار آن که شبیه همان چیزی بود که در معادن دیده بودند. سِر آلِن گاردینر⁶ مصرشناس، در سال 1916 و پس از 10 سال مطالعه‌ی کتیبه‌ها، آوانویسی حروف و ترجمه‌ی آن‌ها را منتشر کرد: کتیبه‌ی روی ابوالهول کوچک به گویش سامی نوشته شده و این‌طور خوانده می‌شود: ”محبوبِ بعلات“ که به ایزدبانوی کنعانی، همسر بعل، خدای قدرتمند کنعان اشاره می‌کند.

چشم‌انداز گسترده از فلات سرابیط‌الخادم: پایتخت فیروزه‌ای مصر باستان (با تشکر از لیدیا ویلسون)

در اواخر سال 2018 خانم اُرلی گُلدواسر⁷، مصرشناس اسراییلی، که برای مصاحبه در برنامه‌ای مستند درباره‌ی «تاریخ نوشتن» در شبکه‌ی بی‌بی‌سی به لندن آمده بود، با دیدن این ابوالهول کوچک در موزه‌ی بریتانیا گفت: ”برای من، این مجسمه به اندازه‌ی تمام طلاهای مصر ارزش دارد“. در اتاق مطالعه‌ی مصر و سودان که سقف بلندی داشت و از قفسه‌های کتاب پُر شده و با درهای قفل‌شده و راه‌پله‌های آهنی از جمعیت داخل گالری عمومی جدا شده بود، موزه‌دار ابوالهول را از جعبه‌اش بیرون آورد و در حالی که من و گلدواسر با شگفتی و تحسین به آن می‌نگریستیم، روی میز قرار داد. ”هر واژه‌ای که می‌خوانیم و می‌نویسیم با این مجسمه و دوستانش آغاز شد“. او توضیح داد که معدنچی‌های صحرای سینا چگونه نگاره‌ی هیروگلیف را به یک حرف تبدیل کردند: ”نام نگاره را بخوان، تنها صدای اول آن نام را بردار و نگاره را از ذهن خود پاک کن“. بنابراین شکل هیروگلیف نگارش گاو [که به زبان سامی غربی الف خوانده می‌شود] کمک کرد تا شکل حرف a به دست بیاید و به همین ترتیب مخترعین الفبا حرف b را از هیروگلیف خانه [که در سامی بِت خوانده می‌شود] گرفتند و همین دو نشانه‌ی نخستین، نام نظام الفبا را تشکیل داد. برخی حروف از هیروگلیف اقتباس شده و بقیه‌ی حروف از زندگی روزمره بیرون کشیده شد تا این که تمام صداهای زبانی که صحبت می‌کردند به شکل نوشتار درآمد.

مجموعه‌ معابد مشخصات افرادی را که در این حفاری‌های فیروزه‌ی مصری در صحرای سینا حضور داشتند، با جزییات دقیق بیان کرده است. روی ستون‌های سنگی یادبود، در مسیر، مشخصات گروه‌های اعزامی شامل نام و شغل هر شخص ثبت شده است. امروز نهاد اداری دولت مصر تصویری شفاف از نیروهای کار مهاجر، که 4000 سال پیش در جستجوی کار به مصر سرازیر شدند، در اختیار می‌گذارد. به گفته‌ی گلدواسر، مصر ”آمریکای دنیای قدیم“ بود. می‌توانیم درباره‌ی این اقدامات در سِفر پیدایش نیز بخوانیم زمانی که یعقوب ”که در کنعان“ در امتداد ساحل شام در شرق مصر ”ساکن بود“ به مصر سفر کرد تا به دنبال کار بختش را در آنجا بیازماید. در نهایت سایر کنعانیان نیز، به همراه چوپان‌هایی چون یعقوب، به کار حفاری برای اشراف مصری در سرابیط مشغول شدند که در حدود 340 کیلومتری جنوب شرقی شهر ممفیس، مرکز قدرت فراعنه، قرار داشت.

مراسم مذهبی نقش اصلی الهام‌بخشی برای کارگران خارجی در یادگیری نوشتن داشته است. احتمالاً کارگران کنعانی، پس از یک روز کاری، مراسم همتایان مصری خود را برای ایزدبانو هاثور در مجموعه معابد مشاهده می‌کردند و از هزاران هیروگلیفی که برای پیشکش هدایا به این ایزدبانو به کار می‌رفت شگفت‌زده می‌شدند. از دید گلدواسر، ناتوانی در خواندن هیروگلیف‌هایی که احاطه‌شان کرده بودند آن‌ها را به وحشت نمی‌انداخت، در عوض نوشتن را به روش خودشان آغاز کردند و نظامی کارآمدتر و ساده‌تر برای پیشکش نیایش‌های مذهبی خود اختراع کردند.

این الفبا تا شش قرن یا بیشتر، در حوزه‌ی فرهنگی مدیترانه‌ای باقی مانده و تنها در حکاکی روی اشیایی مانند خنجر و کوزه‌های سفالی مشاهده شده و در دیوان‌سالاری یا ادبیات دیده نمی‌شود. اما پس از آن در حدود 1200 پیش از میلاد، تحولات عظیم سیاسی معروف به فروپاشی اواخر عصر مفرع رخ داد. امپراتوری‌های اصلی در شرق نزدیک -امپراتوری میسِنی‌ها در یونان، هیتی‌ها در ترکیه و امپراتوری مصر باستان- در میان درگیری‌های داخلی، حمله‌ی بیگانگان و خشکسالی، از هم پاشیدند. با پیدایش دولت‌شهرهای کوچک‌تر، رهبران محلی از زبان بومی خودشان برای فرمانروایی استفاده کردند و در سرزمین کنعان زبان سامی و الفبای به‌دست‌آمده از معادن صحرای سینا برای نوشتن به کار رفت.

این دولت‌شهرهای کنعانی شکوفا شدند و دادوستد دریایی پُر رفت و آمد الفبای آن‌ها را همراه با کالاهایشان پخش کرد. الفبا‌های گوناگون -که اکنون، به واسطه‌ی نامِ یونانیِ کنعان، فنیقی نامیده می‌شود- از ترکیه تا اسپانیا پیدا شده و تا امروز به شکل حروفِ استفاده‌شده از سوی یونانی‌ها و رومی‌ها زنده مانده است.

                                                                    ایزدبانو هاثور

تا یک قرن پس از کشف حروف حکاکی‌شده در معادن صحرای سینا، اجماع علمیِ حاکم این بود که لابد افرادی با تحصیلات عالی الفبا را خلق کرده‌اند. اما پژوهش گُلدواسِر این تصور را وارونه ساخته است. او می‌گوید که در واقع یک گروه معدنچی بی‌سواد کنعانی بودند که به این موفقیت بزرگ دست یافتند؛ علی‌رغم آن‌که با هیروگلیف ناآشنا بودند و نمی‌توانستند به زبان مصری صحبت کنند، اما از نوشتار تصویری اطراف خود الهام گرفتند. از این نظر، یکی از عمیق‌ترین و انقلابی‌ترین نوآوری‌های خردمندانه، نه از سوی نخبگان تحصیل‌کرده، بلکه از کارگران بی‌سوادی به وجود آمده که معمولاً در تاریخ به حساب نمی‌آیند.

پیر تالِت^8، رییس پیشین انجمن مصرشناسی فرانسه، که از نظریه‌ی گلدواسر حمایت می‌کند می‌گوید: ”بی‌گمان [این نظریه] موجه است، چون روشن است هر کس آن کتبیه‌ها را در صحرای سینا نوشته هیروگلیف نمی‌دانسته و کلماتی که نوشته‌اند به زمان سامی است. پس آن‌ها می‌بایست اهل کنعان بوده باشند که ما از نوشته‌های خود مصریان در معبد می‌دانیم که [کنعانیان نیز] آنجا بوده‌اند“.

البته تردیدهایی وجود دارد. کریستوفر رولستون⁹، پژوهشگر زبان عبری دانشگاه جرج واشنگتن، استدلال می‌کند که نویسندگان ناشناس احتمالاً هیروگلیف می‌دانسته‌اند. ”بعید است که معدنچی‌های بی‌سواد قادر به اختراع الفبا و مخترعان آن بوده باشند“. اما این دیدگاه در مقایسه با نظر گلدواسر، کمتر ما را متقاعد می‌کند. اگر کاتبان مصری الفبا را اختراع کرده باشند، چرا بی‌درنگ به مدت حدود 600 سال از ادبیاتشان ناپدید می‌شود؟

گذشته از این، آن‌گونه که گلدواسر اشاره می‌کند ارتباط نزدیک بین تصویرنگاشت و نوشتار در پیرامون ما، حتا در دوره‌ی بسیار باسواد کنونی در قالب استفاده از شکلک‌ها  کاملاً مشهود است. او در رایانامه‌ها و پیام‌های خود آزادانه از شکلک‌ها استفاده می‌کند و مدعی است که این شکلک‌ها¹⁰ نیازی اجتماعی را پاسخ می‌دهند که مصریان باستان درکش کرده بودند. ”شکلک‌ها در واقع یک چیز مهم را به جامعه‌ی نوین فهماند: ما فقدان تصاویر را حس می‌کنیم، آرزوی داشتن آن‌ها را داریم و با این شکلک‌ها، کمی از بازی‌های مصر باستان را به زندگی خودمان وارد کرده‌ایم.“

 

1. Lydia Wilson
2. Hathor هاثور یا حَتحور به معنی منزلگاه حوروس، یکی از مهم‌ترین ایزدبانوان مصر باستان و خدای عشق، زیبایی، موسیقی، مادری و لذت است. م.
3. Serabit el-khadim سرابیط الخادم منطقه‌ای است در جنوب غربی شبه جزیره‌ی سینا با فاصله‌ی تقریبی ۸۰ کیلومتری از راس سدر که زیارتگاه ایزبادنو هاثور در آنجا قرار دارد. م.
4. The Rosetta Stone of the Alphabet
5. Sir William and Hilda Flinders Petrie
6. Sir Alan Gardiner
7. Orly Goldwasser
8. Pierre Tallet
9. Christopher Rollston
10. Emoji

 

برای دریافت متن در قالب کتابچه‌ی pdf مناسب برای نمایشگر گوشی‌های هوشمند پیوند زیر را انتخاب کنید:

مخترع الفبا کیست

برای خواندن مقاله به زبان اصلی این پیوند را بنگرید:

https://www.smithsonianmag.com/history/inventing-alphabet-180976520/