راز مفرغ‌های لرستان همچنان ذهن باستان‌شناسان را درگیر خود کرده است

راز مفرغ‌های لرستان همچنان ذهن باستان‌شناسان را درگیر خود کرده است

برگرفته از مجله نشنال جئوگرافیگ

نوشته‌ی آنتونیو راتی

مترجم: سارا مرادپور

ساخته­‌های هنری عصر آهن، در رشته‌کوه‌های زاگرس ایران، ابتدا در دهه‌ی 1930 توجه دنیا را به خود جلب کرد؛ اما پژوهشگران همچنان بر سر اینکه چه کسانی با این مهارت آن­‌ها را ساخته‌­اند با هم به بحث و گفتگو می­‌نشینند.

در این شاهکار استادانه از لگامِ اسب، فردی شاخدار جانوران اسطوره‌­ای را رام می­‌کند./ ساخته‌شده در لرستان، حدود 700 پ.م

هنگامی که در اواخر دهه‌ی 1920، مجسمه­‌های نفیس مفرغی هر روز به عتیقه‌فروشی­‌ها سرازیر می­‌شدند، هیچ‌کسی چیز زیادی از آن‌ها نمی‌دانست. آثار هنری از انسان، حیوانات، جام­‌های مفرغی و سنجاق­‌های ظریف دلالان و سوداگران را در حالی به هیجان می‌آورد که از زیبایی‌شان شگفت‌زده می‌شدند. بررسی­ درباره‌ی منشأشان صورت گرفته بود؛ اما پاسخ­‌ها قدری مبهم و گنگ بود. سوداگران به جای آنکه آن‌ها را به مکان یا تمدنی ویژه نسبت دهند، تنها به منطقه­‌ای در کوه­‌های زاگرس اشاره می­‌کردند: لرستان (جایی که در غرب ایران واقع شده و امروزه آن را به این نام می‌­شناسند).

سرازیرشدن مفرغ‌­های لرستان به بازار در پائیز 1928 آغاز شد، از شهر خواب­‌آلوده و ساکت هرسین، جایی که امروز حدوداً در 30کیلومتری شرق کرمانشاه واقع شده است. کشاورزی محلی چندین شیء مفرغی در مزرعه‌ی خود یافت و آن‌ها را فروخت. صحبت راجع به این یافته‌­ها همه‌جا پیچید و خیلی زود شهر از سوداگرانی پر شد که این آثار هنری را می‌­خریدند و سپس آن‌ها را به موزه‌­ها و مجموعه‌داران شخصی می­‌فروختند. این روشی سودآور بود که بسیاری در پی‌اش بودند و کار چندانی برای توقف آن صورت نمی‌گرفت.

علاقه‌ی زیادی به حفاری این اشیاء مفرغی در میان هر دو گروه دانشگاهیان و افراد محلی برانگیخته شده بود. آندره گودار، مدیر اداره‌ی باستان‌شناسی ایران در سال 1928، روشی را که مردم محلی برای کشف منطقه‌ی حفاری به کار می‌بردند، این‌گونه توصیف کرد. آن‌ها ابتدا چشمه‌­ای پیدا می‌کردند؛ سپس مکانی را می‌یافتند که به احتمال زیاد سکونتگاهی بود که در نزدیک گورستانی واقع شده بود. قواعد کار ساده و مؤثر بود: به‌دنبال منبع و سرچشمه‌ی آب بگردید؛ آن‌وقت گورستانی باستانی در آن نزدیکی پیدا خواهد شد.

 

باستان‌شناسان در آسمان

اولین باستان‌شناس غربی که درباره‌ی اشیاء مفرغی به تحقیق و پژوهش پرداخت، باستان‌شناس آلمانی اریک اشمیت بود، کسی که برای نخستین بار در سال 1935 در لرستان شروع به کاوش کرد. کار او در این سایت به لطف همسرش، مری هلن، نوآورانه بود. این دو علاقه‌ی زیاد مشترکی به باستان‌شناسی داشتند و اولین بار در منطقه‌ی تپه‌حصار همدیگر را دیده بودند.

مری هلن طرفدار استفاده از هواپیما برای داشتن میدان دید کامل از بالای محوطه بود و برای این مأموریت هواپیمایی خرید. این هواپیما که «دوست ایران» نامیده می­‌شد، همان بود که لرستان و سایر محوطه‌های [باستانی] ایرانی را درنوردید که شامل تخت جمشید (پایتخت باستانی امپراتوری ایران) می­‌شد که اشمیت سپس به پژوهش بر روی آن پرداخت. پس از کسب مجوز از ایران، پروازهای شناسایی در سال­‌های 1935 و 36 و مجدداً در سال 1937 انجام شد. عکس‌برداری هوایی اشمیت نه تنها برای مستندسازی محوطه، بلکه برای نقشه‌برداری روشمند و منظم حفاری نیز می­‌توانست ارزشمند باشد.

کار اشمیت استفاده‌ی پیشگامانه­‌ای از عکاسی هوایی در باستان­‌شناسی بود. بین سال‌های 1935 تا 1937، تیم او اولین کاوش­‌های هوایی را بر روی منطقه‌ی غرب، جنوب و شمال شرق ایران، از جمله محوطه‌ی تخت جمشید، انجام داد که در تصویر بالا نشان داده شده است.

در ژوئن 1938، تیم اشمیت در محوطه‌ی سرخ‌دُم که سکونتگاهی در لرستان بود، کاوش کرد. پیش از این حفاری، در خاک‌برداری­‌های غیرمجاز در این منطقه، بسیاری از مفرغ­‌ها را به غارت برده بودند که در نتیجه، این امر موجب ازدست‌رفتن اطلاعات ارزشمند بسیاری درباره‌ی تاریخچه‌ی محوطه شد. سرانجام، مسئولین وقت جلوی این چپاول را گرفتند و اشمیت تمام تلاش خود را برای کشف آنچه باقی مانده بود متمرکز کرد.

با وجود آسیب و چپاول بسیار، تیم اشمیت توانست اقلام مفرغی، عاج و سرامیک را بازیابی کند، اشیایی که فنون و سبک­‌های هنری مشابهی را با مفرغ‌­هایی نشان می­‌داد که در دهه‌ی 1920 کشف و فروخته می‌­شد. بسیاری از آثار به‌دست‌آمده از سرخ‌دم حول ساختار چند اتاقه­‌ای متمرکز بود که گمان می­‌رفت معبد یا پرستشگاه بوده است. اشمیت همچنین اقلامی را از مقبره‌­های اتاق‌مانندی به دست آورد که با سنگ­‌های عمودی به‌جای دیوار و تخته‌سنگ­‌های بزرگ‌تر به‌جای سقف ساخته شده بود.

چشم‌اندازی از دشت کرمانشاه در غرب ایران، بخشی از منطقه‌ی تاریخی لرستان، با ویژگی توالی دره‌­ها و رشته‌کوه‌­ها.

فراهم‌آوردن گاه‌شماری قوی برای مفرغ­‌های لرستان کار دشواری بوده است. غارت گسترده بسیاری از لایه­‌های خاک اطراف محل حفاری­‌ها یا چینه‌شناسی را ویران کرده بود؛ یعنی همان چیزهایی که باستان­‌شناسان برای تعیین زمان سکونت در آن مکان به آن تکیه می­‌کنند.

تنهادر دهه­‌های اخیر امکان اشاره به تاریخ دقیق مفرغ­‌های لرستان ممکن شده است. تحلیل سبک‌شناسی و پیکرنگاری با مجموعه­‌ای از کاوش‌های باستان‌شناسی در دهه­‌های 1960 و 1970 تکمیل شد. کاوش‌هایی که بین سال‌های 1965 تا 1979 در غرب لرستان توسط دانشگاه گنت و موزه‌­های سلطنتی هنرهای زیبای بروکسل انجام شد، امکان یافتن تعداد زیادی مقبره‌ی دسته‌جمعی پر از یافته‌ها را فراهم آورد که به لطف چینه‌نگاری بخش‌­های دست‌نخورده و سالم می­‌توان آن‌ها را تاریخ‌نگاری کرد. بر اساس این مطالعات، محققان می‌­توانند زمان ساخت مفرغ لرستان را با دقت بیشتری ارزیابی کنند، مقیاسی زمانی که در مقطعی بین سده‌ی یازدهم پ.م تا اواسط سده‌ی هفتم پ.م -که به‌اصطلاح پایان عصر آهن لرستان نامیده می­‌شود- مشخص شده است.

درباره‌ی هویت مردمانی که این آثار زیبا را ساخته‌­اند قطعیتی وجود ندارد. مادهای اولیه یکی از احتمالات است؛ گروهی از مردم هندواروپایی که در این منطقه زندگی می‌­کردند و این در حالی است که گروهی دیگر کیمریان را انتخاب می‌کنند؛ مردمی چادرنشین که ریشه‌شان به جنوب روسیه می­‌رسید و شاید در سده‌ی هشتم پ.م به لرستان کوچ کرده بودند.

خطوط میخی بر روی شمشیرهایی که در این منطقه یافت شده است، بر حضور کاسی­‌ها دلالت دارد؛ قومی که حدود سده‌ی 16 پ.م در لرستان ساکن بودند و پس از آن در بخش‌های مرکزی و جنوب میان‌رودان تا اوایل سده‌ی 12 پ.م سکونت داشتند.

 

تصاویری غنی

تنوع باورنکردنی از مصنوعات کشف‌شده در لرستان بیشتر به سه دسته‌ی اصلی تقسیم می­شوند: توق‌ها، آثار فلزی متداول از لگام­ اسب و سنجاق­‌ها. انواع مختلف قطعات مفرغی نیز یافت شده که شامل اسلحه­‌هایی مانند خنجر، نیزه و تبر است که البته به‌فراوانی دسته‌ی نخست نیستند.

توق‌ها اشیایی هستند که زمانی بر بالای چیزی قرار داده شده بودند و آنچه آن‌­ها را منحصر به فرد می­‌کند، پیچیدگی پیکرنگاری آن‌هاست که از دنیای حیوانات گرفته شده و در همه‌شان بزکوهی (نوع ویژه­ای از بز کوهستان) به‌طور مشترک دیده می‌­شود. یکی از شناخته‌شده‌ترین و چشمگیرترینشان، که اصطلاحاً «ارباب حیوانات» خوانده می­‌شود، پیکره­ای انسانی است (معمولاً نر -هرچند نمونه­‌های ماده هم پیدا شده) که حیوانات وحشی را از گردن گرفته است.

مجسمه­‌ی زن و مرد در آثار هنری «ارباب حیوانات» به‌خوبی دیده می­‌شود؛ مثل سنجاق مفرغی سوراخ‌دار که مربوط به حدود 1000 تا 650  پ.م است.

تنوع حیوانات بسیار زیاد است و از گربه­‌های بزرگ یا پرندگان شکاری تا جانوران اساطیری مثل شیردال و ابوالهول در بینشان دیده می­‌شود. موضوعات آثار با دیگر تمدن‌های باستانی مشترک است: آثار هنری ارباب حیوانات در هنر میان‌رودان به همان اندازه­‌ای دیده شده که در آثار هنری سومر یافت شده است. عقیده بر این است که بن‌مایه‌ی این آثار نمادی از فرمانروایی و تسلط انسان بر طبیعت است.

سه پیکر انسان در وضعیت تعادلی با چهار بز، مربوط به توقی متعلق به حدود 1000 تا 650 پ.م.

این لگام­‌های اسب شکوهمند تأییدی است بر سبک زندگی مردمان کوچ‌گردی که آن‌ها را طراحی کرده و ساخته­‌اند. همان طور که باستان‌شناس پائولو ماتیه نوشته است: «رایج‌­ترین یافته­‌های منطقه لگام و دهنه‌ی اسب است که از دو قطعه صفحه‌ی فلزی مشبک ساخته شده و تصاویری از حیواناتی بر رویش است که با سوراخی بزرگ در شکمشان تزئین شده که میله‌ی لگام از آن می‌گذشته است.» فهرست پیکرنگاره­‌ها می­‌تواند شامل گاو، شیر، بزکوهی یا شیردال و ابوالهول باشد.

 

مفرغ‌­های زیبا

تصویر هنرمندانه‌­ای قسمت بیرونی جام را زینت می‌­دهد؛ در حالی که برآمدگی­‌های کوچکی در زیر آن به چشم می­‌خورد. به نظر می­‌رسد که این اثر مربوط به حدود سال‌های 1000 تا 800 پ.م باشد –موزه‌ی هنر شهر لس‌آنجلس (AKG/Album)

اشیاء روزمره نیز در این میان دیده می­‌شود. مشهورترینشان سنجاق‌هاست که هنوز بر سر دلیل استفاده از آن‌ها اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی پژوهش‌گران بر این باورند که این اشیاء برای نذورات استفاده می­‌شدند؛ در حالی که برخی دیگر هدف کاربردی­‌تری را برایشان پشنهاد می­‌دهند و می‌گویند برای بستن لباس استفاده می­‌شده است. طرح روی سنجاق‌ها از موضوعات متفاوتی برداشته شده است: ایزدبانوان، حیوانات و همچنین بن‌مایه‌ی ارباب حیوانات.

جانوران اسطوره‌ای بالدار اشیائی پرطرفدار برای ساخت لگام اسب بوده است، مانند این نمونه که متعلق به حدود 1000 تا 650 پ.م است.

آخرین دسته جام­‌ها هستند که شامل استوانه‌هایی با برآمدگی کوچک در پایه‌شان می‌شوند؛ آرایه­‌ای که در خارج آن‌ها به‌صورت برجسته ساخته شده شامل صحنه‌هایی مانند بزم‌های آئینی و شخصیت‌هایی مهم در کنار خادمان یا نوازندگان است.

 

برای دریافت متن در قالب کتابچه‌ی pdf مناسب برای نمایشگر گوشی‌های هوشمند پیوند زیر را انتخاب کنید:

راز مفرغ‌های لرستان

برای خواندن مقاله به زبان اصلی این پیوند را بنگرید:

https://www.nationalgeographic.com/history/history-magazine/article/the-mystery-of-the-luristan-bronzes-still-puzzles-archaeologists

فایل شنیداری مقاله را نیز با صدای «شیوا امیدزاده» از اینجا دریافت کنید: