دومین نشست از بیستمین گام دوره‌ی آموزشی من پارسی برگزار شد

«بهنگام در آموزشگاهم  گذاشتند و در فرهنگ آموختن سخت به شتاب بودم. و من یشت و هادخت و یسن و وندیداد را مانند یک هیربد از برداشتم و گزارش (تفسیر) آنها را جا به جا آموختم. و دبیریم آنگونه است که از خوب نویسی و راز نویسی بهرمند و خواستار دانش و دوستار تاریخ و فرزانه سخنم.»

خسرو قبادان و ریدک وی- از جملات ابتدایی متن

طراوت مظفریان، خورشید- نشست دوم از بیستمین گام «تاریخ من پارسی» به آموزگاری دکتر شروین وکیلی، روز یکشنبه 13 آذر، در موسسه ماهان برگزار شد. این دوره با نام «نظم نوین سلجوقی» توسط موسسه خورشید راگا برگزار می‌شود.

دکتر وکیلی ابتدا در نقشه‌ی ایران به حکومت‌های کوچک و بزرگ این دوران اشاره کرد: آل بویه، آل مامون، همدانی‌ها، غزنویان، سلجوقیان و …

دوران سلجوقیان عصر نظمی نوین در ایران است. سلجوقیان، با جنگاوران و سواران زیاد بر ارتش ایران سایه انداختند. اما نیازمند مشروعیتی در میان مردم بودند که نمی‌توانستند آن را به رسم قدیم از فره و دادگری به دست آورند؛ آنها مشروعیت دینی و زبانی را وارد پیکربندی این ساختار کردند.

آنها خود هنوز ادبیات مکتوب نداشتند و با ارج نهادن به زبان پارسی، یکی از مهمترین مبلغان آن به شمار می‌آیند. زبان پارسی در این دوران رواج کامل یافت.  آنها هرچند در دین خود بسیار متعصب بودند، اما تا زمانی که منافعشان به خطر نمی‌افتاد، در دینداری مردمان سختگیری نداشتند.

به گفته وکیلی، پیوند اقوام و زبان‌های گوناگون در ایران‌زمین از گذشته‌های دور ملیتی را شکل داد که با جوشش اقوام در کنار یکدیگر حیات داشته و دارد.

در این نشست با دورانی شلوغ و رخدادهایی پی در پی و تاثیر گذار رو به رو می‌شویم که هریک پیوندی عجیب و ناگسستنی با رویداد دیگر دارد: کودتای سلطان محمود و کنار گذاشتن ارزش‌های ملی ایرانی؛ اتحاد قبایل ترک زیر پرچم سلجوق و ترویج اساطیر و زبان و سنت ایرانی؛ ملک شاه و گسترش ایرانی به پهناوری دوران هخامنشیان؛ دسیسه زبیده خاتون و به پا خواستن برکیآرق و جنگ با عمو و برادرانش، اعطای مشروعیت‌های پی در پی از جانب خلیفه مستحضر به پیروزان صحنه‌ی کارزار، روی آمدن سنجر و رواداری وی و بزرگترین قلمرو دورانش تا مصر و آناتولی و بیزانس؛ جنگ‌های صلیبی؛ حضور اسماعیلی‌ها در پهنه‌ای عجیب از شرق تا غرب ایران زمین، مرگ سنجر و ظهور اتابکان و …، تا سال 552 هجری که دولت سلجوقیان تجزیه شد.

همه‌ی این مقدمات این سوال را در ذهن پررنگ می‌کند که در زمینه‌ای با تعریف ملی که ادیان یکدستی وجود ندارد، قومیت‌های بسیار در کنار یکدیگر هستند و خلیفه مشروعیت فراگیر ندارد، سلجوقیان چگونه دولتی به قدمت 150 سال و با پهنه ای چنان بزرگ به وجود آورند؟!

دکتر وکیلی با طرح این سوال، پاسخ اصلی را سازمان دهی اجتماعی خوب آنها (در زمینه‌ی کشاورزی ،جاده‌ها و تجارت) دانست که با اقتدار نظامی سلجوقیان و تاثیر فراگیر نظامیه‌ها همراه بود، با وجود اینها روحیه‌ی خشن و جنگجو و ظلم و سنت های بدوی آنان را نمی‌توان نادیده گرفت.

در مقابل ظلم و نظام فکری تازه تاسیس سلجوقیان، از سوی ایرانیان در سه تیغه ی اصلی، مقاومت فرهنگی شکل می‌گیرد:

عرفان و تصوف : طبقه‌ی صوفیان و عارفان به مثابه‌ی طبقه‌ای ناظر در جامعه، با رویکردی دینی و حقوقی، حضورداشتند که سلاطین به آن تن در دادند.

شیعه : نظامی سیاسی-دینی که اسماعیلیه به عنوان نماینده‌ی آن شبکه ای شگفت انگیز از شمال هند تا مصر و سوریه به وجود آوردند.

طبقه دانشمندان و ادیبان : این طبقه سوگیری سیاسی خاصی نداشتند. آنها در برابر یکسان سازی فرهنگی حاصل از تشکیل نظامیه ها، مقاومت فرهنگی داشتند. این یکسان سازی، مشروعیت عمومی برای سلجوقیان به همراه داشت. یکی از نمایندگان این طبقه، سهروردی است.

در ادامه، دکتر وکیلی نگاهی بر چگونگی تاسیس نظامیه‌ها داشت و در این رابطه به مقایسه‌ی هیربدستان، مدارس طاهریان و نظامیه‌ها پرداخت.

هیربدستان‌ها، تجهیزاتی آموزشی در کنار معابد زرتشتی بود که درآنجا به آموزش هنر (شعر و موسیقی)، اصول دین و علم و ریاضیات می‌پرداختند. این نهاد، در آینده به شکل مانستان‌ها، مساجد و کلیسا کارکرد فرهنگی خود را حفظ کرد. بزرگمهر نمونه‌ی یکی از دانش آموختگان این نهاد است. متن خسرو قبادان و ریدک وی، تصویری خوبی از مواد آموزشی این مدارس و کارآمدی آنها به دست می دهد.

طاهریان در سیستم آموزشی خود، موسیقی، فلسفه، علوم، شعر و حتی بازی هایی همچون شطرنج را گنجانده بودند.

نظامیه‌ها به پیشنهاد نظام الملک از همان ابتدای قدرت سلجوقیان تاسیس شد و در سرتاسر ایران گسترش یافت. این مدارس ادامه‌ی سیستم آموزشی دوران طاهریان بود که ریشه‌ی آنها به هیربدستان ها بازمی گردد. دروس ارائه شده به دانشجویان شامل : فقه شافعی، کلام اشعری، ادبیات عرب، و اصول و آئین بوده است. امام محمد غزالی در این نظام آموزشی تحصیل کرد.

در واقع نظامیه‌ها، افرادی قابل اعتماد را تربیت می‌کردند تا وارد بروکراسی سلجوقی شوند. نظامیه ها در تغییر تعریف هویت ملی به هویت دینی، نقش مهمی داشتند.

در نشست آینده (سوم)، دکتر وکیلی به شرح معماری معنایی دوران سلجوقیان و زندگی افرادی همچون نظام الملک و امام محمد غزالی خواهد پرداخت. همچنین کتاب های سودمندی در این زمینه معرفی شد.